تاریخچه برق در تبریز

در سال ۱۸۱ خورشیدی (۱۳۰ ه.ق) امتیاز تاسیس کارخانه برق به نام مرحوم قاسم خان والی صادر شد و آن مرحوم کارخانه برق را در پل شاهی دایر نمود. در کتاب موانع تاریخ رشد سرمایه داری در ایران آمده است: "که در این زمان (۱۳۳ ه.ق=۱۸۱ خورشیدی) یک کارخانه برق در رشت دایر شد و یک کارخانه برق دیگر در تبریز با ۱۵ قوه اسب به وسیله قاسم خان امیر تومان تاسیس شد." که در سال ۱۸۵ خورشیدی هنگام اغتشاش تبریز کارخانه برق منهدم شد و از بین رفت. به روایت دیگری قاسم خان موفق می شود در وهله نخست تعداد کمی چراغ اطراف خیابان مجیدی (مجدالملک) روشن نماید. وی بعد از سالها تلاش چون به تنهائی از عهده این کار بر نمی آمد از این رو (پس از ۱سال) با یک نفر مهندس روسی به نام فون شمیت قراردادی منعقد کرد تا با مشارکت هم این کار را دنبال کنند. مهندس مذکور مبلغ دویست هزار منات (واحد پول روسی در دوران تزاری) از بانک استقراضی روس وام گرفت و آغاز به کار کرد. پس از جنگ بین الملل اول که مطالبات بانک استقراضی روس به دولت ایران انتقال یافت، مهندس روسی متواری شد و کارخانه برق زیر نظر وزارت دارائی قرار گرفت. در سال ۱۳۰۰ خورشیدی وزارت دارائی بابت مطالبات خود کارخانه برق را تصرف نمود و تا آذر ماه ۱۳۰۶ اداره آن را بر عهده گرفت. وزارت دارائی به این نتیجه رسید که اداره کردن کارخانه برق جز زیان و گرفتاری عاید دیگری ندارد. پس با مرحوم قاسم خان والی وارد مذاکره شد و کار به جائی رسید که مرحوم قاسم خان با مشارکت آقای افلاطون شاهرخ، طلب بانک روسی به مبلغ دو میلیون ریال را تسعیر کردند و در مقابل، سند اقساطی پانزده ساله به وزارت دارائی دادند و تا پایان سال ۱۳۱۵ خورشیدی کارخانه را اداره کردند، ولی چون نتوانستند از عهده اداره کردن و مخارج برق شهر برآیند، در سال ۱۳۱۶ شمسی، کلیه اموال و دارائی کارخانه و امتیاز برق را به شرکت سهامی روشنائی تبریز واگذار کردند، و این شرکت از همان سال عهده دار اداره برق شهر تبریز شد. کارخانه برق در هنگام تحویل به شرکت روشنائی تبریز دارای سه دستگاه موتور دیزل فرسوده جمعاً به قدرت ۴۹۰ کیلووات بود. شایان یادآوری است که سندی از دوران قاسم خان والی بر جای مانده که نخستین و قدیمی ترین سندی در ایران به شمار می آید که در آن روش ارائه خدمات برق رسانی به مردم در چارچوب یک دستورالعمل منتشر شده است. این سند به عنوان یک الگوی مناسب و تاریخی در بردارنده نکات مهمی است که دقت نظر تهیه کنندگان و ابعاد ماجرا در آن روزگار را بازتاب می دهد.