تاریخ گواه نام درخشان آذربایجان (آذربایگان=آتورباتکان) است که به عنوان مهد تمدن همواره مورد توجه بوده است. این دیار دیرینه تاریخ که به قولی مهد "اولین هاست" در عرصه صنعت های مدرن از همان ابتدا تاریخچه روشنی برای خود رقم زده و در پذیرش روند مدرن گرائی اروپائی به جهت رفت و آمد بازرگانان و مسیونهای اروپائی از دوران آق قویونلوها و قراقویونلوها و سپس صفویه به تبریز و همچنین در دوره قاجاریه به ویژه پس از جنگهای ایران و روس و افزایش نقش همسایگی روس ها، زودتر از استانهای دیگر با پدیده های تازه یافته در غرب آشنا شده است. تاسیس نخستین چاپخانه، نخستین مرکز آموزشی، انتشار نخستین روزنامه و .... در آذربایجان گواه این مدعاست. در بررسی تاریخ برق ایران نیز اگر با موشکافی و دقت بیشتری به مستندات تاریخچه برق آذربایجان بپردازیم چه بسا به شواهدی دست یابیم که به اندیشه اولین بودن آذربایجان در این خصوص نیز صحه بگذارد و این گمان را نیرو بخشد که چه بسا نخستین نشانه های تولید و رشد صنعت برق در همین دیار خود را باز نماید. یکی از مهم ترین وظایف فرهنگی هر مجموعه، بررسی و جستجوی روند شکل گیری آن مجموعه در یک نگاه تاریخی است. شرکت برق منطقه‌ای آذربایجان نیز که همانند دیگر شرکتهای برق منطقه‌ای پس از شکل گیری وزارت آب و برق و تصویب اساس نامه شرکت های وابسته به آن، پایه گذاری شده و کلیه مناطق این خط را تحت پوشش قرار داده است می خواهد گام های دقیقی در این راستا بردارد و گذشته ورود برق به این منطقه را موشکافانه بررسی نماید. امید است که این آغاز، نویدبخش پژوهش های ارزنده تر در این راستا باشد.

تاریخچه برق در تبریز

در سال ۱۲۸۱ خورشیدی (۱۳۲۰ ه.ق) امتیاز تاسیس کارخانه برق به نام مرحوم قاسم خان والی صادر شد و آن مرحوم کارخانه برق را در پل شاهی دایر نمود. در کتاب موانع تاریخ رشد سرمایه داری در ایران آمده است: "که در این زمان (۱۳۳۲ ه.ق=۱۲۸۱ خورشیدی) یک کارخانه برق در رشت دایر شد و یک کارخانه برق دیگر در تبریز با ۱۲۵ قوه اسب به وسیله قاسم خان امیر تومان تاسیس شد." که در سال ۱۲۸۵ خورشیدی هنگام اغتشاش تبریز کارخانه برق منهدم شد و از بین رفت. به روایت دیگری قاسم خان موفق می شود در وهله نخست تعداد کمی چراغ اطراف خیابان مجیدی (مجدالملک) روشن نماید. وی بعد از سالها تلاش چون به تنهائی از عهده این کار بر نمی آمد از این رو (پس از ۱۲سال) با یک نفر مهندس روسی به نام فون شمیت قراردادی منعقد کرد تا با مشارکت هم این کار را دنبال کنند. مهندس مذکور مبلغ دویست هزار منات (واحد پول روسی در دوران تزاری) از بانک استقراضی روس وام گرفت و آغاز به کار کرد. پس از جنگ بین الملل اول که مطالبات بانک استقراضی روس به دولت ایران انتقال یافت، مهندس روسی متواری شد و کارخانه برق زیر نظر وزارت دارائی قرار گرفت. در سال ۱۳۰۰ خورشیدی وزارت دارائی بابت مطالبات خود کارخانه برق را تصرف نمود و تا آذر ماه ۱۳۰۶ اداره آن را بر عهده گرفت. وزارت دارائی به این نتیجه رسید که اداره کردن کارخانه برق جز زیان و گرفتاری عاید دیگری ندارد. پس با مرحوم قاسم خان والی وارد مذاکره شد و کار به جائی رسید که مرحوم قاسم خان با مشارکت آقای افلاطون شاهرخ، طلب بانک روسی به مبلغ دو میلیون ریال را تسعیر کردند و در مقابل، سند اقساطی پانزده ساله به وزارت دارائی دادند و تا پایان سال ۱۳۱۵ خورشیدی کارخانه را اداره کردند، ولی چون نتوانستند از عهده اداره کردن و مخارج برق شهر برآیند، در سال ۱۳۱۶ شمسی، کلیه اموال و دارائی کارخانه و امتیاز برق را به شرکت سهامی روشنائی تبریز واگذار کردند، و این شرکت از همان سال عهده دار اداره برق شهر تبریز شد. کارخانه برق در هنگام تحویل به شرکت روشنائی تبریز دارای سه دستگاه موتور دیزل فرسوده جمعاً به قدرت ۴۹۰ کیلووات بود. شایان یادآوری است که سندی از دوران قاسم خان والی بر جای مانده که نخستین و قدیمی ترین سندی در ایران به شمار می آید که در آن روش ارائه خدمات برق رسانی به مردم در چارچوب یک دستورالعمل منتشر شده است. این سند به عنوان یک الگوی مناسب و تاریخی در بردارنده نکات مهمی است که دقت نظر تهیه کنندگان و ابعاد ماجرا در آن روزگار را بازتاب می دهد.

شرکت سهامی روشنائی تبریز

شرکت سهامی روشنائی تبریز در گام نخست با تشکیلات گسترده‌ای آغاز به کار کرد. در آغاز کار اسامی هیات مدیره به شرح ذیل بوده است: سناتور رستم گیو (رئیس هیات مدیره)، کریم دادگر (نائب رئیس)، علی اکبر شیبانی (عضو هیات مدیره)، خان بابامشار (عضو هیات مدیره)، کیخسرو کیامنش (عضو هیات مدیره)، عزیزاله کامکار (مدیرعامل شرکت در تبریز)، حسن مخبر فرهمند (مدیرعامل شرکت در تهران)، عباس نخجوان (بازرس شرکت در تبریز)، ارباب مهربان مهر (بازرس شرکت در تهران).

شرکت سهامی روشنائی تبریز در سال ۱۳۱۷ و ۱۳۱۸ دو دستگاه مولد به قدرت ۵۱۰ اسب بخار و ۹۰۰۰ متر کابل ۳۰۰۰ ولتی خریداری و نصب کرد. در سال ۱۳۲۷ یک دستگاه مولد ۹۰۰ اسب بخار و در سال ۱۳۲۸ یک دستگاه مولد ۱۱۰۰ اسب بخار و ۴۵۸۰ متر کابل ۶۰۰۰ ولتی و هفت دستگاه ترانسفورماتور ۳۱۵ کیلوولت آمپری و سه دستگاه موتور ۱۸۲۰ اسب بخار تهیه و نصب و نصب شد. در این دوران بر پایه نظر خواهی سازمان برنامه، از وزارت کشور و برق تهران درباره برق تبریز آنها نظر دادند که شهرستان تبریز نیاز به پانزده هزار کیلووات برق دارد. بنابراین شرکت روشنائی با نمایندگان شرکتهای فلتن گیوم و زیمنس آلمان وارد مذاکره شد. پس از مطالعات فنی تصمیم گرفته شد که به جای شبکه ۶ کیلوولتی موجود، ولتاژ ۱۱۰۰۰ ولت برای شبکه توزیع برق تبریز انتخاب شود و کابل های این شبکه به طور حلقوی باز بهره برداری گردد. بدین منظور شرکت روشنائی ۴۶۰۰۰ متر کابل فشار متوسط و ۲۴ دستگاه ترانسفورماتور ۱۱۰۰۰ ولتی خریداری و نصب کرد ولی از توسعه نیروگاهی خبری نشد. در سال ۱۳۴۰ قدرت نامی مولدهای برق تبریز به ۹۰۲۰ اسب بخار رسید و اوج بار مصرفی از طریق ۳۵ دستگاه ترانسفورماتور توزیع، به ۵۰۰۰ کیلووات بالغ شد. در این سال، فروش ماهانه شرکت ۹۸۵۰۰۰ کیلووات ساعت و تعداد مشترکین ۱۴۰۱۰ نفر بود و شرکت ۸۲ نفر خدمه داشت که سه نفر آنها خارجی بودند. در سال ۱۳۴۱ مولد دیگری به قدرت ۱۹۲۰ اسب بخار نصب گردید. در این زمان کارخانه های کبریت ممتاز، توکلی، کارخانه های خسروی، لاله و بهار نیز در تامین قسمتی از برق مصرفی شهر شرکت داشتند. نیروی برق تبریز تا سال ۱۳۳۱به تنهائی توسط شرکت روشنائی تبریز تامین می گردید. ولی بعدها به علت افزایش مصرف برق ، چون شرکت مذبور نتوانست قدرت تولیدی خود را افزایش دهد، شهرداری طبق قرارداد منعقده به شخصیت های حقوقی دیگر اجازه داد که نیروی برق مورد نیاز مردم را در محله های بدون برق تامین نمایند. از آن پس بود که نیروی مورد نیاز شهر تبریز توسط شش موسسه یاد شده تامین می گردید که دولتی نبودند. در آن دوران شهرداری دارای هیچگونه تاسیسات نیروگاهی و شبکه‌ای در شهر تبریز نبود. سرانجام آن که در مرداد ماه سال ۱۳۴۵، شرکت برق منطقه‌ای آذربایجان تاسیس شده و شرکت روشنائی تبریز را تحویل گرفت. در این زمان تعداد کارکنان شرکت به ۹۰ نفر می رسید.